HALY DÜŞEK TÖRDE ÝAGŞY
Gündogaryň beýik akyldary we nusgawy şahyry Magtymguly Pyragynyň lirikasyny bezeýän 70-e golaý şygyrlarynda dokmaçylyk önümleri, esbaplary, bezegleri, matalaryň atlary, reňkleri bilen bagly leksik aňlatmalaryň 100-den gowragy duş gelýär. Şahyryň «Gyş bolar», «Nahana geldiň», «Bibat görüner», «Utup durupyr», «Daň atmazdan burun», «Don gerek», «Şalyk bile», «Atça bolmaz», «Köýmän ýigide», «Köz bile», «Ölmezden burun» ýaly eserlerini milli dokmaçylyk önümleriniň iň görnükli nusgalary hasaplamak bolar.
Dananyň «Şalyk bile» atly gazalynyň ikinji bendiniň üçünji setirinde «Ýatsa ýer boldy düşek, örtünjesi parça kilim», «Don tapylmasa» atly şygrynyň birinji bendiniň ilkinji setirinde «Dok talaşar sigse hylgat geýmäge, Kilim gözel zatdyr don tapylmasa» diýen pähimli setirleri okamak bolýar. Kilim-ýüwürdilende haly ýaly ýüwürdilip, öýdülip dokalýan, ýüzüne dürli nagyşlar salynýan, kiçi dokmajyk düşeklik önümdir. Ýaşy üç asyry dolduryp barýan ussadyň lezzetli setirlerinde sigse sözi-ýüz, şatlanyp, joşup, doýgun, şeýda ediji, saýlanan, arassa diýmekligi, hylgat sözi-şalaryň halady, emirleriň serpaýy, begleriň sylagly peşgeşi diýmekligi aňladýar.
Söz mülküniň soltany Magtymguly Pyragynyň «Düýşine degmez» atly şygrynyň üçünji bendinde keçe önümçiligine uly orun berilýär. Keçe-gamşyň arasyna salnyp ýüňden basylyp taýýarlanylýan hojalyk önümidir. Keçe önümçiliginde iň gymmaty, ähmiýetli, gadyrly we hümmetli nusgasy ak keçeler hasap edilýär. Danyşmendiň «Tasa garşy» goşgusynyň üçünji bendinde «Gül ýüzde gülgün perde, Tutdy palasa garşy» diýen setirler orun alypdyr. Palas-uly ölçeglerde öýdülip dokalýan, reňkli ýüplerden dürli nagyşlaryň salnan dokma önümidir. Palaslaryň ýüzi nagyşly, arka ýüzi bir nagyşdan beýleki nagşa öýdelip geçirilen we ýüpleriň uçlary sallanyşyp durýan, galýan görnüşlerde bolýarlar.
Alym şahyryň «Döwleti-maly bolmasa» atly şygrynyň dördünji bendinde «Gonmak täze ýurda ýagşy, Haly düşek törde ýagşy», «Ili gözlär» atly goşgusynyň üçünji bendinde «Kim ferşi-haly gözlär» diýen ajaýyp şahyrana pikirleri jemlenýär. Bu ýerde ferşi» sözi-owadan, uly, ýumşak, galyň, sünnälenilen diýmekligi aňladyp, ol etimologik taýdan pars edebi diline degişlidir. Haly-dürli reňklerdäki ýüplerden, ýüplüklerden çitilip, her hili nagyşlar salnyp dokalýan, çylşyrymly we ýokary çeperçilikli owadan, hümmetli, gadymy gymmat bahaly dokma önümleriniň gözbaşy hasap edilýär.
Dananyň poeziýasynda dokma önümleriniň umumy häsiýetleri besat, bister ýaly görnüşlerde hem aňladylýar. Akyldaryň lirikasyny zynatlaýan «Don bolsa» «Ahyrzamana», «Çowdur han», «Hanyň galdy», «Hary-zar bolduň», «Ýerbe-ýer geçdi» «Habar ber-beýledir» atly şygyrlarynda «Panyda, bak, donuň galdy», «Kimler hülle geýer, ançalar donsuz», «Şiş bilen Keýumers geýen jindäni», «Köýnekli diýr: wah, üstünden don bolsa», «Sopular nebs üçin mele don geýip», «Ýörişini ýalňyş basdyr, Ýaňy don geýmän ýigide», «Gelin-gyzlar gyrmyz donlar biçdiler», «Ýalan gürrüň hiç bir dona bürenmez» diýen setirlerinde donlaryň waspy köptaraply çeper beýan edilýär.
Donlar sadalygy, janarahatlygy, owadan, salyhatly, daşky görnüşi, reňkleriniň göze ýakymlylygy, keşdeleriniň çeper aýratynlygy, taýýarlanyş usuly, biçilip-tikilişi, agyrlygy, galyňlygy, möwsümleýin peýdalyş çygry we içliginiň hili babatda bir-birinden bilen düýpli tapawutlanýan, uzyn we giň, ýeňleri dürli biçüwde, tebigy ýaşaýyş şertlerine we ýaş aýratynlyklaryna görä ýüzi bilen içliginiň arasyna ýüň, pagta salnyp ýa-sa salynman syrylyp syk dokalan keteniden, ýüpekden tikilip, bedeniň daşky bölegini örtýän geýimleriň üstünden geýilýän hem-de çeperçilik islegleri boýunça dürli usullarda döredilýän owadan, gelşikli, milli, jäheklenen lybaslaryň naýbaşysy hasap edilýär.
Magtymguly Pyragynyň eserlerinde donlaryň çeperleşdirilen atlary şam abaly (arap dony), jüpbe, hülle, abdal jindesi, halat, hylgat, hyrka, mele don, zerewşan don (tylla pürkülen lybas), çal (syk däl, argajy gowşak kakylyp dokalan matalardan tikilen don), haýýat (don tikiji), ezwap, poşaş, pota, ebrişem (sap arassa ýüpekden taýýarlanan don), refref (nepis, ýumşak, köp nagyşly don), senjap jüpbesi ýaly görnüşlerinde duş gelýärler we wasp edilişi boýunça dokma önümleriniň arasynda ilkinji orunda durup göçme manyda dürli usullarda ulanylýar.
Şahyryň «Gyş bolar» atly eserinde «At torba ýüwürder, kyrk günde keser, Horjun başalar, alty aýlyk iş bolar» diýen setirleri okamak bolýar. Horjun-içine dürli maşgala emläklerini, harytlaryny salmak üçin ýörite taýýarlanýan, goşa gözli, agzy köjelýän, daş ýüzi çitme görnüşinde dokalýan, içki tarapy bolsa palas-kilim görnüşinde kakma, öýdüme usullarda ýerine ýetirilýän ýörgünli, gadymyýetiň hojalyk gatnaşyklarynda peýdalanylan ilkinji gabydyr, kerwenleriň meşhur, iň görnükli dokma bukjasydyr. Gözbaşyny irki orta asyrlardan alyp gaýdýan horjunlarda önümleri deňagramly, mäkäm, berk, dykyz, uzak saklamakda giňden peýdalanylypdyr. Bu dokma önüminiň ululygy boýunça iki hili bolup, olaryň uly görnüşiniň ini 40 sm, boýy 50 sm, kiçi nusgasynyň ini 25 santimetr, boýy hem 30 santimetr bolýar.